Ustawa o fundacji rodzinnej poza przepisami konstytuującymi tytułową instytucję zawiera również szereg przepisów zmieniających dotychczas obowiązujące regulacje z innych gałęzi prawa. Jedna z istotniejszych zmian dotyczy materii prawa spadkowego, a konkretniej instytucji zachowku.
Jak jest…
W obecnie obowiązującym stanie prawnym (na dzień 1 marca 2023 r.) instytucja zachowku stanowi niemały problem dla spadkobierców, w szczególności gdy w skład majątku spadkowego wchodzi przedsiębiorstwo. Obdarowany spadkiem, któremu przypadł w udziale rodzinny biznes lub jego cześć jest jednocześnie podmiotem zobowiązanym do wypłaty zachowku pozostałym spadkobiercom. W rzeczywistości jest więc podwójnie obciążony – obowiązkami przedsiębiorcy i koniecznością zapłaty zachowku. Rodzi to problemy praktyczne, ponieważ często nie ma on środków na natychmiastowe, jednorazowe zaspokojenie roszczeń pozostałych uprawnionych i musi spieniężyć część otrzymanych aktywów lub zaciągnąć w tym celu kredyt.
Aktualne przepisy nie sprzyjają również koncentracji majątku rodzinnego, a można wręcz powiedzieć, że nastawione są na jego dezintegrację. Podstawowym celem postępowania spadkowego jest bowiem dział spadku. Oznacza to, że nawet jeśli poszczególne składniki spadku (np. udziały w spółce prawa handlowego) staną się współwłasnością kilku spadkobierców to stan taki powinien mieć charakter tymczasowy, przejściowy i podstawowym dążeniem powinno być zniesienie tej wspólności.
Na szczęście ustawodawca zdecydował się wyjść na przeciw potrzebom biznesów rodzinnych i zdecydował się na modyfikację kłopotliwych przepisów prawa spadkowego.
… i jak będzie.
Dzięki zmianom spadkobiercą danego nestora rodu będzie mogła zostać sama fundacja rodzinna i to w jej metaforycznej „ręce” skupiony zostanie cały jego majątek (np. nieruchomości, udziały w spółce kapitałowej i jednocześnie papiery wartościowe). Będzie to stan docelowy, który bez konieczności przeprowadzenia działu spadku pozwoli członkom jego najbliższej rodzony, będącym jednocześnie beneficjentami fundacji rodzinnej, na czerpanie realnych korzyści z tego majątku i to w perspektywie kilku pokoleń.
Jeśli natomiast chodzi o instytucję zachowku to ustawodawca zdecydował się przede wszystkim wprowadzić możliwość miarkowania zachowku, czyli prawo żądania odroczenia jego płatności, rozłożenia na raty – na pięć lat, a w szczególnych przypadkach na dziesięć lat – a wyjątkowo także możliwość obniżenia jego wartości. Dodatkowo, wypłaty na rzecz beneficjenta fundacji, który byłby jednocześnie uprawniony do zachowku, będą zaliczane na poczet tego zachowku. Wprowadzona zostanie również możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku. Jednocześnie, aktywa wniesione do fundacji rodzinnej zaliczane będą na poczet masy spadkowej po zmarłym fundatorze tylko przez okres 10 lat od dokonania transferu.
Jak widać wprowadzone w ustawie o fundacji rodzinnej zmiany w zakresie zachowku nie bez powodu nazywane są rewolucyjnymi. Istotny i znaczący w skutkach jest również fakt, że nowelizacja dotyczyć będzie wszystkich postępowań spadkowych – niezależnie od tego czy jako zobowiązany wystąpi w nich fundacja rodzinna czy też nie. Ponadto, nowe przepisy znajdą zastosowanie również do postępowań w sprawie roszczeń z tytułu zachowku wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy o fundacji rodzinnej, tj. przed 22 maja 2023 r.